Mình có ngu không?

Dạo này bận ôn thi cử nên thời gian không có nhiều mà viết bài, có lên mạng cũng là chỉ đọc. Bữa trước cũng lên mạng đọc, ghé thăm vào blog của anh Thái thấy có 1 bài viết mà tôi rất thích, tên là ignorance, tạm dịch là sự ngu dốt. Bài viết hay và sâu sắc. Nó nói về việc chúng ta ngu dốt thế nào và chúng ta nhận thức sự ngu dốt của mình ra làm sao. Đọc và ngẫm mới thấy đôi khi mình ngu mà cũng đâu có biết, và có nhiều thứ mình biết mình ngu mà vẫn chưa làm cách nào hết ngu được, thậm chí có cả những cái mình tưởng mình đã biết nhưng hóa ra vẫn còn chưa biết gì. Đây chẳng phải là 1 bài viết kiểu "quà tặng cuộc sống", nói về triết lí sống, mà nó là 1 kiểu lí luận mỉa mai nhưng sâu sắc, ai đọc và ngẫm thì sẽ hiểu, và có khi ngẫm cũng chẳng hiểu hết.

Ignorance


Báo Tuổi Trẻ vừa có một bài nói về thiên nga đen:

Trong hai cuốn sách Điên vì tình cờ và Thiên nga đen, giáo sư Nassim Taleb, chuyên gia hàng đầu về chống khủng hoảng kinh tế hiện nay, đã khám phá về sự hiểu lầm thường có của con người về những chuyện xảy ra thường ngày và những hiểm họa. Trọng tâm của lý thuyết “thiên nga đen” của ông là tai họa tưởng chừng không thể, lại xảy ra. Theo ông, có hai loại kinh doanh: loại kinh doanh ít rủi ro, nghĩa là bất luận thế nào, doanh nghiệp hay lợi tức của họ không thể sụp đổ trong nháy mắt, đó là kinh doanh “thiên nga trắng” - bình thường hay thông thường.

Điều buồn cười của bài báo này là họ gọi Nassim Taleb là "chuyên gia dự báo khủng hoảng kinh tế". Nếu bạn có đọc sách của ông này (highly recommend), bạn sẽ hiểu nó buồn cười thế nào.

Tôi có mua cả hai cuốn sách của Taleb, đã đọc xong Fooled By Randomness (haha dịch thành "điên vì tình cờ" nghe cũng tếu), còn cuốn The Black Swan thì mới đọc một nửa. Đúng như giáo sư Ngô Quang Hưng nhận xét, hai cuốn sách này, mặc dù hơi dài dòng lê thê, nhưng đọc chúng khiến ta phải suy nghĩ.

Bản thân tôi được *khai sáng* rất nhiều khi đọc Fooled By Randomness. Cuốn sách này cũng khiến tôi quan tâm đến nhiều lĩnh vực mới (đối với tôi), chẳng hạn như behavioural economics, psychology of decision-making, psychology of risk và neuroscience. Trời ơi, mặc dù tôi chỉ cưỡi ngựa xem hoa (muốn xem kỹ hơn nữa, chắc phải dành trọn đời), mà đã thấy có biết bao nhiêu điều thú vị và bổ ích, trong những ngành học này.

Nhưng cũng chính những cuốn sách như Fooled By Randomness, làm cho tôi luôn bị ám ảnh bởi câu hỏi: còn có gì khác, ở ngoài kia, mà ta không biết là ta không biết gì về chúng?

Giáo sư Ngô Quang Hưng, dẫn lời Phillip G. Armour, nói về năm mức ngu dốt như sau (OI viết tắt của Order of Ignorance):

* 0OI - không dốt: để đạt mức này ta phải biết X và chứng minh được rằng ta biết X. Ví dụ: tôi biết viết blog!

* 1OI - thiếu kiến thức: để … đạt được mức dốt này thì ta phải biết là ta thiếu kiến thức về X. Ví dụ: tôi biết là tôi không biết gì về cơ học lượng tử. Đạt được mức dốt này cũng đã tốt, vì nếu có nhu cầu tôi có thể đi tìm sách vở tài liệu về cơ học lượng tử để học thêm.

* 2OI - thiếu nhận thức: ở mức dốt này thì ta không biết là ta không biết gì về X. Hiển nhiên là ta không thể cho ví dụ về 2OI nào! Tuy nhiên, thỉnh thoảng đọc sách đọc báo,đọc blog KHMT (!), tôi có thể tìm ra được nhiều thứ chưa bao giờ biết là mình không biết, và như thế tôi chuyển các thứ đó lên 1OI. Dù rằng với cơ học lượng tử nói chung thì tôi ở mức 1OI, chắc chắn là có các đối tượng cụ thể nào đó trong cơ học lượng tử mà tôi ở mức 2OI.

* 3OI - thiếu quá trình: ở mức dốt này thì ta thiếu một quá trình cụ thể để khám phá ra rằng mình đang không biết rằng mình đang không biết về X. Nói cách khác, ở mức dốt này thì ta không biết cách nào để tìm ra các thứ mà ta không biết rằng ta không biết :-).

* 4OI - siêu dốt: chữ này tôi dịch bừa từ chữ meta-ignorance, vì meta-physics người ta dịch là siêu hình (học). Ở mức dốt này thì ta không biết gì về năm mức ngu dốt.

Đọc đến đây thì chẳng ai ở mức 4OI nữa, mọi người đều đã ở, ít nhất là, 3OI. Một câu hỏi tự nhiên được đặt ra, làm sao để bớt ngu dốt?

Nhưng câu hỏi "làm sao" này sẽ không được trả lời trọn vẹn, nếu như chúng ta không thể trả lời được một câu hỏi khó hơn: tại sao cần phải biết?

Bản thân tôi cho rằng, "biết nhiều hơn" là một trong những mục tiêu quan trọng nhất của đời người. Tôi quan niệm, sống thì phải có hưởng thụ, và một trong những cách hưởng thụ "lành mạnh" và "sang trọng" nhất là tự bồi bổ cho bản thân, bằng cách đọc và học về những thứ thú vị và sâu sắc.

Đương nhiên, cái thú vị và sâu sắc với người này chưa chắc gì đã thú vị và sâu sắc với người khác. Ý tưởng ở đây là chúng ta phải luôn luôn chủ động và sẵn sàng tìm kiếm, tiếp nhận và đánh giá những tri thức mới. Nhu cầu về tri thức phải được ưu tiên hàng đầu, xếp ngang hàng với những nhu cầu cơ bản như ăn uống ngủ nghỉ hay yêu thương giận hờn.

Về mặt tinh thần là vậy, nhưng về mặt "vật chất", biết nhiều có lợi gì không? Đây là một câu hỏi, cứ ngỡ là đơn giản, nhưng thật ra không dễ để trả lời.

Có rất nhiều trường hợp, do quá tin tưởng vào tri thức của bản thân, mà chúng ta trở nên chủ quan, cho rằng chúng ta đọc được bản chất của vấn đề, chúng ta kiểm soát được tình huống, trong khi thật tế thì không phải.

Chẳng hạn như, khi đầu tư chứng khoán, người nào có kiến thức nhiều hơn thường nghĩ họ giỏi hơn những người không có kiến thức. Thậm chí người không có kiến thức gì cũng luôn nghĩ, họ giỏi hơn hoặc có nhiều thông tin hơn những người trung bình khác.

Tất cả đều nghĩ, có rất nhiều thằng bờm trên thị trường, và hãy khai thác sự ngu dốt của chúng. Ai cũng cố phán đoán bước tiếp theo của những thằng bườm, mà thằng bờm, do bản chất ngu dốt, nên nó chẳng có chiến thuật chiến lược ráo gì cả, cứ ngẫu nhiên mà bán, ngẫu nhiên mà mua, hoàn toàn theo cảm tính.

Thế là cuối cùng, thằng bờm nhất chiến thắng, đơn giản vì nó may mắn hơn. Và đến lượt nó, nó lại nghĩ, nó khôn hơn nhiều người.

Trong cá cược bóng đá cũng vậy. Bản thân tôi khi tham gia cá cược, luôn nghĩ rằng, tôi khôn hơn, có lợi thế hơn nhiều thằng khác. Tôi được ăn học đàng hoàng, tôi thông minh hơn, tôi có Internet để luôn cập nhật những tin tức, phân tích, bình luận, dự đoán mới nhất. Tôi có mọi lợi thế. Thế mà tôi vẫn thua, khi cá với những thằng, biết ít hơn tôi rất nhiều.

Trong mùa giải WC 2006 vừa rồi, tôi luôn chiến thắng từ vòng bảng cho đến tận tứ kết. Nhưng chỉ trong vòng 3 trận còn lại, tôi thua sạch. Chuyện gì đã xảy ra? Ngẫm lại, hóa ra, chẳng phải tôi thắng là nhờ tôi giỏi, còn thua là do tôi dở, mà chủ yếu là, hên xui.

Có vẻ như hai ví dụ này cho thấy biết nhiều không tốt lắm nhỉ? Nhưng kỳ thực chúng thể hiện rất rõ, những lợi ích của việc biết nhiều hơn. Nếu tôi biết được rằng, bóng đá cũng như thị trường chứng khoán, luôn tồn tại yếu tố ngẫu nhiên rất khó dự đoán, luôn có những con "thiên nga đen" rình rập, tôi sẽ không đặt cược quá lớn vào những dự đoán, dựa trên những phân tích có vẻ có lý. Tôi sẽ chọn một chiến thuật khác, hoàn toàn khác.

Rất nhiều lần chúng ta ngỡ là chúng ta biết, nhưng kỳ thực chúng ta không biết là chúng ta không biết gì cả. Chúng ta đang ở 2OI hoặc 3OI, mà cứ ngỡ là đang ở 1OI hoặc 0OI.

Rõ ràng, bắt đầu từ mức 1OI, chúng ta mới bớt ngu dốt. Nhưng để chuyển từ "không biết là chúng ta không biết" (mức 2OI) lên "biết là chúng ta không biết" (mức 1OI) thì không hề đơn giản tí nào. Đó cũng là câu hỏi đầu tiên, làm thế nào để bớt ngu dốt?

Tôi nghĩ đi học và đọc nhiều sách, tài liệu, báo cáo là cách tốt nhất để bớt ngu. Đi học sẽ giúp chúng ta leo từ 3OI lên 2OI, còn đọc nhiều sẽ giúp leo từ 2OI lên 1OI. Từ 1OI leo lên O0I thì đòi hỏi phải đầu tư rất nhiều thời gian để học và đọc chuyên sâu.

Càng học, càng đọc nhiều, chúng ta lại nhận ra, ôi trời, sao ta ngu đến thế, sao có quá trời X mà ta không biết gì về chúng. Mà một cái X lại thường dẫn ta đến vô vàng những cái X khác. Ta cảm thấy thật thú vị khi tìm hiểu chúng, và ngược lại, chúng lại giúp ta nhìn đời một cách sâu sắc hơn.

Và ta thấy sướng, bởi ta đã biết ta ngu thế nào. Thật không? Haha không biết nữa, nhưng ít ra, giờ thì tôi biết (và hi vọng bạn cũng biết) là còn rất nhiều cái X ở ngoài kia, mà chúng ta không biết là chúng ta không biết gì về chúng.

9 nhận xét :

  1. Mình cũng thử đọc xem có ngu k0 :P

    Trả lờiXóa
  2. thuc su e khong thich bai nay cho lam boi vi no cung nhu bao bai triet ly khac ma thoi,trong do no la ly thuyet ma thoi.Doc lieu ta co thay doi duoc chinh suy nghi cua ta hay khong,hay chi doc ma chung ta de no' nhu the,no co tac dung thuc tien cho ta khong,it nhat la cha co gi,doc xong k an tuong va ta quen di luon.:D chinh boi vi the ly thuyet suong e rat ghet hehe

    Trả lờiXóa
  3. Một ai đó có thể tự vấn: Mình có ngu không? thì chắc chắn không ngu. Ông Lincon có một câu nói rất hay rằng: "Lý luận không bao giờ thắng nổi một người ngu". Tức là, người ngu sẽ không cần biết đến biết lý luận, nói gì đến tự vấn?
    Nhân đây, Nấm giới thiệu một bài Nấm tìm được trên Net: http://ma887.sky.vn/archives/575
    Chú đọc nhé

    Trả lờiXóa
  4. don gian the nao la ngu the nao la khong ngu,mot nguoi tu nghi u*` minh k ngu nhung voi nguoi khac thi sao ho. nghi gi ve minh,minh ro rang k biet,cho nen 1 chan ly chua chac luc nao da la dung.Va doi khi ly luan cung chi la ly luan,no co di vao thu*.c tien hay khong,no co giup ich cho minh trong thuc tien khong hay no chi la 1 mo*' giay lo^.n !!!Cung nhu mot thuc trang sv rat ghet hoc cac mon ly luan vi sao,don gian khong fai thay co giao nao cung biet cach day hoc sinh ung dung ly luan vao thuc tien.hay no chi ton tai o dang ly luan "che^'t" khong co suc song.
    cung nhu ban nam yeu noi rang 1 nguoi hoi minh ngu khong thi chac chan k ngu,dieu do chua chac chan da dung.Tren doi nay khong co gi la chac chan ca >_<,no co the chac chan voi ban nhung ban k the ap dat voi moi nguoi no la dung ca hihi.

    Trả lờiXóa
  5. noi them cau chuyen ma nam yeu dua link toi noi ve nha toan hoc galoa cau chuyen cung na na' nhu the,nhung k hieu sao lai do le dat sang tac O_o.

    Trả lờiXóa
  6. Uầy, đau đầu quá :P :D

    Trả lờiXóa
  7. thuc su minh co ngu hay ko thi cung chua the noi truoc duoc anh a.co nhung luc minh cho la ngu hay moi nguoi noi nhu the nhung no se la su khoi dau tot dep cho tuong lai.doi khi minh cho la minh thong minh suat sac thi biet dau no lai dem kai hau hoa cho minh.ngu hay ko thi hay xem minh da lam duoc gi cho cuoc song.ok?

    Trả lờiXóa
  8. Mình nhìn bài viết này hơi khác, nói thực ra thì bài viết của anh Thái không phải nhằm trả lời cho câu hỏi tiêu đề của mình.

    Đối với mình, bài viết đó nêu lên quá trình mình nhận thức 1 vấn đề. Mình đọc nó và có thể hiểu là mình đang ở mức độ nào đối với 1 vấn đề nào đó. Mình đã gặp cảm giác này khi động chạm vào những vấn đề mới mẻ. Và hiểu cảm giác kiêu ngạo khi ba hoa về 1 điều gì đó am tường.

    Câu hỏi mình đặt ở tiêu đề chỉ là nhằm mục đích tự răn mình đừng có mục hạ vô nhân, vì hiểu biết là vô hạn, đôi khi mình tưởng mình rõ mà hoá ra chưa rõ. Cần phải liên tục học hỏi với 1 thái độ khiêm tốn là cái mà mình muốn truyền tải.

    Trả lờiXóa
  9. Mình không những ngu mà ngu lâu, nên bây giờ mới thất nghiệp viết blog để chứng minh ngược lại! Sao vậy cà, có lẽ cốt khỉ vấn hoàn cốt khỉ mà thui! Hát dạo bi nhiêu đó, vợ đã réo. Chào Hỗn Tạp mình xuống lại hạ giới để nghe cải lương đây!

    Trả lờiXóa